کاروانسراسازی در ایران قدیم و سودمندیهای آن

کاروانسرا سازی در ایران قدیم و سودمندیهای آن

در راه سرخس به مشهد در میان بیابانی که فقط در بعضی از فصول سال گوسفندان در آن به چرا می پردازند از دور چیزی شبیه به کاروانسرایی نمودار است. از این گونه کاروانسراها در میان بیابانهای لم یزرع و حتی در میان کویر مرکزی ایران زیاد دیده میشود. مردم در زمانهای قدیم با اسب یا شتر و یا کجاوه و پالکی مسافرت می کردند و ناچار بودند در فاصله های معینی برای استراحت خود و تغذیة دوابشان توقف کنند و وجود چنین کاروانسرایی در میان راه برایشان بسیار ذی قیمت بود.

اگر حال حاضر را در نظر بگیریم این کاروانسرا در بدترین نقطه‌ای که در جهان ممکن است ساخته شده است، ولی به همین دلیل در این نقطه ساخته شده زیرا وسیله ای بوده است که در آن نقطة سخت و بد مسافران بتوانند در پناه قرار گیرند و آسایشی داشته باشند. در واقع برای طی راه از نیشابور به مرو ، کاروان‌ها ناچار بودند از این محل عبور نمایند.

حمدالله مستوفی راجع به این راه میگوید: از نیشابور تا ده باد هفت فرسنگ فاصله است و از آنجا راه هرات از دست راست منشعب میگردد ، و اگر از ده باد به طرف چپ برویم پس از طی 5 فرسنگ به دهکدة خاکستر میرسیم و اگر سه فرسنگ دیگر طی کنیم به رباط سنگ خواهیم رسید و پس از شش فرسنگ دیگر به رباط مار میرسیم و پس از هفت فرسنگ دیگر رباط توران ( یا نوران ) پدیدار می‌شود و باز پس از هفت فرسنگ دیگر از دو گردنه عبور می‌کنند که هر کدام در حدود نیم فرسنگ طول دارد و به رباط آبگینه می رسند و سرخس در شش فرسنگی آن قرار دارد.

این رباط آبگینه بدون شک همان رباط شرف است که ما امروز از آن صحبت می کنیم و در زمان مغول به علت زیبایی آن تحت نام رباط آبگینه شناخته شده است.

آقای محمود راد در مورد این بنا چنین گفته است: ( آثار ایران جلد 4 جزوة1 ) احتمالاً این بنا از شرف الدین ابو طاهر بن سعد الدین بن علی است که در سال 481 هجری به خراسان آمد و مدت چهل سال حکومت مرو را بر عهده داشت و در تاریخ 515 هجری به وزارت سلطان سنجر رسید .             

رباط شرف در میان بیابان خشک از مهارت استادان ایرانی در دوران پادشاهی سلطان سنجر با ما سخن می گوید

ایوان اصلی حیاط بزرگ رباط شرف با وجود عمر هشتاد ساله‌اش هنوز مانند عروس زیبایی شاهد هنرنمایی استادان هنرمند ایران است .

حیاط اصلی رباط شرف که برابر سنت‌های قدیم ایران به صورت بتای چهار ایوانی ساخته شده تالارهایی برای اقامت پادشاهان و اتاق‌های دیگری برای مسافران دیگر که از مرو به نیشابور می آمدند ساخته شده است ملازمان و مستخدمین در حیاط کوچکی که در مقابل آن قرارداشت جای می گرفتند

                                                                                                               ترکان غز سلطان سنجر را اسیر کردند:

 این ترکها در مراتع اطراف بلخ به سر می بردند و هر سال 24000 گوسفند به آشپزخانة سلطان سنجر می فرستادند. طرز رفتار وصول کنندگان این مالیات باعث اغتشاشات و خونریزی‌هایی شد و در نتیجه حاکم بلخ از سلطان سنجر تقاضا کرد به او اختیار دهد تا این ترکهای نا‌آرام را مطیع ساز د و به جای 24 هزار گوسفند از آنان 30  هزار گوسفند مطالبه نمود. ولی ترکان غز این حاکم خونریز را از بلخ بیرون کردند و سلطان سنجر پس از مشورت با اطرافیان تصمیم گرفت به بلخ برود. ترکان معذرت طلبیده پیشنهاد کردند صد هزار دینار و هزار غلام بدهند ولی سلطان عذر آنها را نپذیرفت.

وقتی سلطان سنجر نزدیک چادرهای ترکان غز رسید آنها  با زن و بچه‌هایشان به حالت تضرع پیش آمدند و معذرت خواستند و پیشنهاد کردند که به تعداد خانواده‌هایشان شمش های نقره به او تقدیم کنند. امرای سلطان مانع پذیرفتن این پیشنهاد شدند و جنگی در گرفت و ترکان غز که ناامید بودند چنان مبارزه کردند که قشون سنجر را در هم شکستند و خود او را اسیر کرده به مرو بردند. سپس عده ای ماجراجو به آنان ملحق شده به طرف نیشابور روان گردیدند و چون مردم نیشابور مقاومتی نشان دادند و چند نفر از ترکان کشته شدند دستور قتل عام شهر را دادند و مسجد بزرگ آن شهر را سوزاندند. سپس در خارج شهر چادر زده هر روز برای آزار مردمان وارد شهر می شدند و در شهر‌های دیگر خراسان نیز به همین طریق رفتار کردند.

در تاریخ 550 هجری هنگامی که سنجر در قید اسارت آنان بود انوری می گوید: مساجد را در شهر به عنوان اصطبل چهار پایانشان اختیار کرده بودند و در هیچ محلی خطبه ای خوانده نمی شد زیرا نه خطبه خوان و نه منبری باقی مانده بود.

آجر‌تراشان هنرمند با ذوق و سلیقه مخصوصی لچک‌های بالای قوس ایوانها را زینت نموده اند

در‌ زیر این ایوان هنگامی که هنوز اتاق آن بر جا بود پادشاهان با قدرتی مانند سلطان سنجر وقت گذارنده اند.

ایوان ورودی حیاط اصلی رباط شرف با وجود خرابی هایی که در مدت دو قرن بر آن وارد آمده  هنوز زیبایی خود را از دست نداده است

بنابر این احتمال دارد که در سال 548 هنگام واقعة ترکان غز در رباط‌ شرف نیز خرابی‌هایی بوجود آمده باشد و سال بعد تعمیراتی در آن به عمل آمده و این کتیبه مربوط به همان زمان است.

رباط شرف با وجود خرابی‌هایش امروز بسیار زیباست. از خارج دیوارهای آجریش محکم و قوی است و از داخل زبنت‌هایش به منزلة شاهکارهای بزرگی از هنر آجر‌تراشی و گچ بری ایران است، در کنارش آب انبار بزرگی است که آب باران در آن ذخیره می گردد زیرا اطراف آن چشمه یا رودخانه یا  قناتی نیست.

رباط شرف دو حیاط دارد و در هر یک از حیاط ها چهار ایوان است. اتاق های متعدی در اطراف حیاط‌هاست که محل اقامت مسافران بوده است. در یکی از اتاق‌ها محرابی است که در آن نماز خوانده میشد. حیاط دومی بزرگتر حیاط اولی و زیباتر از آن است و محل اقامت بزرگان یا شخص پادشاه بوده است

منبع : مقاله آقای علی سامی  مجله هنر و مردم سال ۴۵

امیر تهرانی

ح.ف