نامه چنگیز مغول به محمد خوارزمشاه پیش از حمله به ایر ان
...بزرگی تو بر من پوشیده نیست و فراخی ممالک تو را میدانم و نفاذ حکم تو را در اکثر اقالیم میشنوم و با تو صلح کردن و راه مجاملت و مسالمترفتن، از واجبات میشمرم و تو به مثابت اعزة فرزندان منی و بر تو پوشیده نیست که چین گرفتم و بلاد تُرک که بدان متصل است، در حوزة تصرف آوردم و تو بهْ از همه میدانی که ولایت من معدن لشکر و سیم و زر است و هر که را این مملکت باشد، از سایر ممالک بینیاز شود. اگر مصلحت دانی، راه بر بازرگانان از هر دو جانب گشاده داریم تا منافع آن به عموم خلق عاید شود...
از سوی دیگر در آن زمان فرزندان راستین ایران مانند خواجه نظام الملک و خواجه نصیر الدین بر سر کار نبودند . خوارزمشاه با خواندن این نامه خشمش بر افروخت و حتی به از شخصی بنام محمد خوارزمی مشورت خواست و خطاب به او گفت : تو بسطت ممالک و کثرت عساکر من میدانی. آن ملعون کی باشد که مرا فرزند خطاب کند؟» و اوی عنی محمد خوارزمی هوشیارانه پاسخ داد که: «من وسعت مملکت تو را میدانم؛ ولی سرزمین شما دو نفر که هممرز شده، مانند آفتاب و ماه در کنار یکدیگر است» یعنی قدرت آن دیگری کمتر از قدرت تو نیست. ولی متاسفانه کله پر از باد خوارزمشاه این حقیقت را نفهمید.او درنیافت که چنگیز با آن همه حملات بیرحمانه و سبعانه و حیوانی و گرگ صفتانه به دیگر سرزمین ها می تواند روزی نیز بر ای ایر ا ن خطر ساز شود.
از نامه چنگیز مشخص می شود که او در آن زمان قصد حمله به ایران را نداشت و در ضمن در احترام خوارزمشاه حد بالا گرفته و او را فرزند اعز خو د دانسته بود. ولی کبر و تکبر مخصوص سلاطین بخصوص وقتی که فقط پای سلطنت و دولت در کار باشد و نه ایر ان و ایر انی ... و سلطان و حاکم هم ایرانی نباشند ، در آن صورت ایر آن و ایر انی اهمیت نخواهند داشت.
این خشم درونی خوارزمشاه در زمانی که گروه پانصد نفری بازرگانان مغولی به مرز ایران در اترار رسیدند ظهور کرد و به دلایل کاملا نامشخص و خلاف عرف سیاسی دستور داد هر پانصد نفر را گردن زدند بجز یک نفر که گریخته و ماجرا به اطلاع چنگیز رسانده بود.
متاسفانه در دوران خوارزمشاهیان و سلجوقیان ایران عرصه جنگ و خونریزی های فراوان بود و در حقیقت سرزمین ما طعمه گرفتار شده در چنگ آنان بود. ایران زمانی نجات یافت و به استقلال و آبادی و شکوهمند ی رسید که صفویان ایران دوست به حکومت رسیدند.
امیر تهرانی
ح.ف
نقش خرافات و بت پرستی در کار مغولان و جنگهای خونریز آنان
مشرق
انتخاب تیتر ها : امیر تهرانی
ح.ف
روابط سیاسی ایر آن و انگلیس و نقش شگفت انگیز سفرای انگلیس در ایر ان
موریه سفیر انگلیس در زمان فتحعلی شاه
...در این موقع لازم بود که من موضوع احضار خود بلندن را نیز بشاه عرضه دارم. پادشاه ایران التفات فوقالعاده نسبت بمن مبذول داشته امر فرمود نزدیک بروم، من کاغذ احضار خود را در دست گرفته جلو رفتم و بزانو افتادم که مراسله را تقدیم نمایم شاه امر کرد چنانکه همیشه معمول بود کاغذ را زمین نگذارم و دست خود را دراز کرده کاغذ را گرفت. این عمل علامت مرحمت فوقالعاده بود که نسبت بمن بروز دادند بعد شهریار ایران روی به مستر ویلوک کرد و سؤالات چندی از او نمود، از آنجمله از اوضاع اروپا و از مشاهدات او در روسیه تحقیقاتی بعمل آورد. سپس مانند همیشه ما را با اشاره سر مرخص کرد.»
موریر فقط یکبار دیگر برای آخرین دفعه از شاه اجازه خواست بحضور برود و در ششم ماه اکتبر ۱۸۱۵ باخذ اجازه نایل شده بحضور رفت. در این دفعه نیز شاه خیلی مهربانی نمود و اظهار کرد از رفتن او خیلی متأثر است.
در ۲۶ اکتبر ۱۸۱۵ موریر به تبریز رسید و بحکم عباس میرزا نایبالسلطنه از او پذیرائی خوبی بعمل آمد و مراسله نایبالسلطنه انگلستان را بعباس میرزا تسلیم نمود . قریب یکهفته در تبریز متوقف بود و در این مدت هر شب مهمانیهای باشکوهى بافتخار او میدادند و بمجلسی او را دعوت مینمودند. خلاصه مهربانی زیادی درباره او بعمل آوردند تا اینکه در اول نوامبر ۱۸۱۵ از تبریز حرکت نموده از راه نخجوان، ایروان و قارص عازم وطن خود گردید و دیگر بایران مراجعت نکرد[۳]
با رفتن موریر از صحنه سیاست ایران، رول سیاسی دولت انگلیسی نیز تغییر نمود.
جانشین موریر مستر ویلوک که قبلا ذکر او گذشت در ایران فوقالعاده بد رفتار نموده و دربار ایران هیچ رضایتی از او نداشته است، ولی تقصیر از خود این شخص نبود، زیرا سیاست دولت انگلیس نسبت بایران عوض شده بود.
میتوان از روی انصاف گفت که تمام مأمورین سیاسی دولت انگلیس همگی مردمانی بافضل و دانش بودند، فقط چیزی که بود هر یک از این مأمورین میبایست رول مخصوصی را بازی کند.
با اینکه موریر نظریات بسیار بدی نسبت بدربار ایران داشت ولی چون زمان توقف او در موقعی بود که دولت انگلیس بمساعدت دولت ایران محتاج بود. بنا براین رفتار او با شاه و درباریان ایران در ظاهر خیلی دوستانه بوده ولی در سال ۱۸۱۵ (۱۲۳۰ هجری قمری) سیاست دولت انگلیس در ایران عوض شد. دیگر بمساعدت ایران احتیاجی نبود و خود دولت انگلیس در افغانستان و در ممالک آسیای مرکزی مستقیماً راه پیدا کرده با امراء آنها روابط دوستانه ایجاد نموده بود و ایران هم اگر نفوذی در آن ممالک داشت با سیاست فعلی دولت انگلیس طبعاً مخالف بود.
در این صورت مستر هنری ویلوک که بعدها دارای لقب شده معروف به سر هنری ویلوک گردید، میبایست رول، مخالف بازی کند و این بمذاق شاه و درباریان خوشآیند نبود.
اولین اقدام مخالف مستر ویلوک اخراج صاحبمنصبان نظامی دولت انگلیس از قشون ایران بود. تحمل این عمل وزیرمختار برای عباس میرزا خیلی گران آمد و همین امر، باعث شد که نسبت بدولت انگلیس سوءظن حاصل کرد. اما این سوء ظن را علنی ننمود و از آنجائیکه مشاهده مینمود قشون او در این مدت با فنون نظامی انگلیس تعلیم یافته باز میخواست دنباله تعلیم صاحبمنصباں انگلیسی قطع نشود. این بود که یکعده از نجبای جوانان آذربایجان را برای فرا گرفتن بعضی فنون نظامی و سایر رشتهها بسرپرستی یکی از صاحبمنصبان انگلیسی موسوم به دارسی بلندن فرستاد.
رفتار این صاحبمنصب با محصلین ایرانی فوق العاده خصمانه بوده و این جوانان بدبخت مدتها در دست این مرد بیعاطفه اسیر بودند که شرح داستان مسافرت و رشتههای تحصیلی این محصلین را آقای محیط طباطبایی در اوایل سال ۱۳۱۲ شمسی در یک رشته مقالات مسلسل در روزنامه شفق سرخ نشر دادند.
نگارنده، روابط سیاسی پانزده ساله اول قرن نوزدهم دولت انگلیس را با دولت ایران، در صفحات گذشته در مقابل نظر خواننده، مجسم نمود، اینک میتوان بهتر قضاوت کرد.
اما سیاست انگلیسی از این تاریخ ببعد حتی تا آخر سلطنت فتحعلیشاه یک نوع سیاست بیاعتنائی است. مثل این است که ایران را رها نمودند با گرفتاریهائی که برای آن از داخل و خارح تهیه شده است دست بگریبان شده به پرتگاه زوال و فنائی که منظور بود زودتر و سریعتر برسد.
چنانکه بعداً ملاحظه خواهد شد گوئی ملخ پرآفتی در مزرعه هستی ایران تخم فتنه و فساد ریخته که هر آن در حال رشد و نمو است و سرانجام آن نیز برای ایران بسیار وخیم و خطرناک میباشد. با اینکه بعدها در ایران سرپرستان مطلع و جدی و دلسوز پیدا شدند ولی نه کوشش و نه فداکاری آنها هیچ یک در بر انداختن ریشه این تخم فتنه و فساد مؤثر نگشت.
دیگر ملت و دولت ایر ان روی خوش و راحتی ندید
تعجب در این است، از وقتیکه ایران بدایره سیاست اروپایی کشیده شد ملت و دولت آن دیگر روی خوشی و راحتی ندیده همیشه و مدام برای ایران گرفتاریهائی تهیه میشد. این گرفتاریها گاهی خارجی و اغلب داخلی بودند ولی غالباً مثل این بود که یک طراح ماهر آنها را با مهارت تام و تمامی طرحریزی نموده است.
حوادث ناگواری برای ایران دنبال یکدیگر پیش میآمد که اولیای امور را سخت گرفتار مینمود و قوای مادی و معنوی ایران را بمرور تحلیل میبرد، گویا مقصود هم همین بوده است.
ایران به تعهدات عمل کرد ولی انگلیس و اروپا هر گز چنین نکردند
یکی از مورخین موظف دولت انگلیس که مکرر در این صفحات بکتاب او اشاره شده است در این تاریخ مینویسد:
«دربار ایران دیگر از این ببعد (یعنی سال ۱۸۱۵ میلادی) محل توقف وزراء مختار دولتین روس و انگلیس گردید و پیدا بود مملکت ایران نیز در عداد دول متمدن بشمار میرود و بعد از این ناچار است در اغلب مسائل عمومی رفتار خود را موافق ترتیبات ملل متمدن قرار بدهد نتیجه آنی که از توقف وزراء مختار خارجی در دربار شاه حاصل میشود. همانا ازدیاد استحکام بنیان سلطنت شهریار ایران است و این کمک بزرگی بدوام پادشاهی شاه خواهد نمود و بشکوه و جلال دربار شاهنشاهی بالطبع خواهد افزود و رونق بیاندازه بآن خواهد داد. این قبیل جلال و شکوه را بهیچ قیمتی نمیتوان بدست آورد، ولو اینکه شاهشاه ایران تمام خزینه خود را برای بدست آوردن آن مصرف کند.
اما از طرف دیگر یک دولت نیم متمدن را نمیتوان در آن واحد مجبور نمود که همهٔ آداب و رسومی را که نتیجه زحمات و تجربههای ادوار متمادی تمدن است بدقت اخذ نموده و تمام آنها را رعایت کند.
بارها چنین مصلحت دیده شد و لازم هم بود که وزراء شاهنشاه ایران را بقطع روابط سیاسی تهدید کنند و بطور تأکید متذکر شود که هر گاه بعضی عملیات فجیع و یا ظلم و ستم دوباره در ایران تجدید شود روابط حسنه آنها بکلی قطع خواهد گردید.
در هر صورت وقتی که بطور کلی دقت شود، مسلم خواهد گردید روابط ملل اروپا با ایران برای ایران از هر حیث مفید بوده.
ایران از اروپا چند درس مفید آموخت، از آنجمله رعایت صداقت در مناسبات بینالمللی خود و وفادار بودن نسبت بشرایط و مقررات عهدنامهها. همچنین ایران از اروپا این درس را آموخته است که باید بعقاید دنیای متمدن احترام بگذارد و از ارتکاب بعضی اعمال مخالف تمدن اهتراز کند و اگر رعایت نکند و در ارتکاب آنها اصرار ورزد، اقلا این ترس برای اولیای امور آن کافی است که تصور کنند مبادا اسباب تمسخر و استهزاء دربار شهریاران اروپا شده و مورد حمله و غضب مطبوعات مهم اروپا گردند.
این روابط برای اروپا بسیارمفید بوده زیرا که از این روابط بمرور ایام یکی تجارت صحیح بین ایران و اروپا برقرار گردید و رفته رفته توسعه پیدا نموده است و رعایای شاهنشاه ایران بطور وافری هر ساله از محصولات صنعتی و علمی و تجارتی و سایر رشتههای دیگر آن برخوردار میشوند[۴]»
اکنون عقاید مورخ فوق را راجع بایران و روابط آن با اروپائیان بررسی مینمائیم.
پس از ۱۵ سال که ایران با دول معظم اروپا سروکار داشت، چندین بار با دولت انگلیس عهدنامههای محکم با مواد و شرایط واضح و روشن منعقد نمود و وعدههای صریح داده شد که در هنگام احتیاج با دولت ایران همراهی و مساعدت مادی و معنوی بکنند، ولی خود قضایا و سوانح شاهد بسیار خوبی است که چگونه وفا بعهد نمودند و بشرایط معاهدات تعرضی و دفاعی چگونه عمل کردند...
از کتاب تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس نوشته محمود محمود
امیر تهر انی
ح.ف
نادرشاه و حادثه انفجار توپ
...سانحه عجیبه که در آن اوان اتفاق افتاد اینکه: در حینی که توپچیان بامر والا(نادرشاه)، گرم پر کردن و انداختن توپ بزرگ بجانب قلعه بودند. حضرت ظلّ اللهی بر سر قلعه آمده، محاذی دهن توپ ایستاده،و متوجه تعلیم توپچیان بودند. در آن اثنا که توپچی توپ را خالی کرده، و دوباره مشغول پر کردن آن شد، آن حضرت بالهام غیبی عزم مراجعت کرده، همینکه پنج شش قدم از آن موضع خطرناک دور شدند، ناگاه توپ از حرارت درون آتش گرفته ، سعید سلطان کلانتر درون، و چند نفر از توپچیان و ملازمان مروی، که در آنجا بودند بصاعقه فنا سوختند.
اگرچه وقوع این حادثه، ملالافزای خاطرها گردید، امّا از آنجا که دل حقیقت- سرشت اقدس، کوه پابرجای جهان توکّل، و ضمیر منیرش لنگر البرزپیکر دریای تحمّل بود، بصرصرانگیزی ریاح نوائب، و لطمهخیزی امواج حوادث از جا درنمیآمد. این امر را بر احتراق کوکب طالع خصم بداختر محمول فرمودند.(نادر گفته بود این حادثه نشان از بخت بد و نابودی دشمن من دارد.)
شبی که افاغنه تسلیم شدند
آن شب گلوله توپهای صفشکن، بر برج و باره حصار رخنهافکن گشته، روز دیگر بهمین نهج، توپهای صاعقه بار آتشافروز خرمن هستی مرد و زن میبودند، تا اینکه از صدمات توپ، حصار قلعه مانند دل قلعگیان تزلزل یافته، یک طرف برج فرو ریخت، دلیران میدان نبرد یورش برده شیرحاجی را تصرف کردند.
افاغنه بعد از مشاهده این حال از در استیمان درآمدند. روز دیگر که صبح صادق تیغ مهر بگردن افکنده، از قلعه افق برآمد. کلانتر سنگان شمشیر استیمان را هیکل گردن ساخته، دست در ذیل ندامت زده، متقبل دادن سیورسات گشته، بقلعه برگشت و دوباره سرکشی بنیاد نهاد.
از این واقعه، آتش قهر قهرمان زمان(نادر شاه ۹ شعلهور گشت. جیش انجم حشر، بفرمان آن سرور، قلعه را در میان گرفته، مشغول ستیز شد. در شب هفتم ماه مزبور قلعه بتصرف درآمد. مردان و زنان ایشان عرضه قتل و اسر گشتند، و آن سرزمین لگد کوب جنود ظفرنشان، و اموال و اسباب قلعه حمل مطایای کوه توان گشت.
بعد از آنکه کار قلعگیان ساخته، و قلعه از متنفس پرداخته شد، از مستحفظان فرزانه با خزر خبر رسید که هفت هشت هزار نفر افاغنه هرات باعانت اهل سنگان، وارد نیازآباد گشتهاند.
کوکبه والا نیز بعزم مقابله برآمده خواف را که در یک فرسخی سنگان واقع، و قلعه محکم و مکان خرم بود، محل قرار قرار داده بمفاد «لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ» برای هر فرقه و گروه منزل و مکانی مقرر فرمودند. روز دیگر افاغنه که بجنگ قزلباشیه جری بودند، در کمال دلیری وارد دو فرسخی اردوی همایون گشتند. غافل از اینکه:
فرد: گربه شیر است درگرفتن موشلیک موش است در مصاف پلنگ.
روانشناسی نادری و جنگ تدریجی نادر شاهی
چون چشم مردم ایران عموماً از افاغنه هراسان بود ، و آن اول جنگ آن طایفه با لشکر خراسان بود. حضرت ظلّ اللهی که وایافته رموز آگاهی و عیارسنج نقد حیات لشکری و سپاهی بود. جنگ میدان را مقرون مصلحت ندانسته، میخواستند که آهستهآهسته غازیان را باولی خور طعمه خصم افکنی ساخته، بتدریج بتقویت دلهای باخته ایشان پرداخته، بعد از آنکه ایشان را دلیر، و در عرصه دشمن شکاری شیرگیر سازند رخصت میدان جنگ دهند.
لهذا لشکریان را امر فرمودند که در همان لشگرگاه خودسازی، و بتیر و تفنگ دستبازی کرده باشند، تا رفته رفته جری، و بعد از خود آزمایی در جنگ میدان، کارفرمای تیغ دلاوری گردند. پس آن حضرت بعد از ترتیب ضابطه لشکر و استحکام سنگر، پانصد نفر از دلیران کارآزموده را سوار، و در تیررس معسکر نصرت اثر، بنسیم جلوه بادپای خاکنورد، آتشافروز نائره جنگ و پیکار گشتند.
هرچند غازیان بتمنّای میدان از جا درآمدند، خدیو تهمتن رزم، باقتضای رویه حزم، عنانداری توسن عزم، ایشان کرده، سپاهیانه با آن گروه آغاز دستبرد و بتوپ و تفنگ بنیاد زد و خورد نمودند.
جمعی کثیر از افاغنه را طعمه شمشیر حرب، و لواء ظفر را بخون ایشان چرب کردند. القصه تا چهار روز دیگر معرکه قتال باین نهج آراسته، هر دفعه غلبه و نصرت از این طرف بروجه خواسته بعمل آمد.
در شب چهارم که سپاه خیمهنشین ماه، در معرکه سپهر، از دایره هاله سپر انداخت و احشام نجوم بدامن دشت فلک هجوم کرد. افاغنه حرب را بهرب(فرار) بدل ساخته، بجانب هرات برگشتند. آن حضرت نیز تعاقب را مقرون بصلاح ندانسته، حرکت بر سر هرات را بوقت دیگر محول و موقوف، و عنان اشهب گیتینورد عنبرین ستام را، بجانب ارض اقدس معطوف ساختند.
امیر تهرانی
ح.ف
آنفلونزا و طاعون از کجا به ایر ان آمدند؟
در ایران آنفلونزا وجود نداشت
آنفلوانزا برای اولین بار از اروپا به ایران آمد
البته حداقل این دیدگاه وجود دارد که براساس مشاهده «گیلمور» آنفلوآنزا در سال 1918 در ایران خودنمایی کرده است و این مطلب نشان میدهد این بیماری تا زمان مذکور وجود نداشته است. بنا به گزارش گیلمور، این بیماری به احتمالقوی، پاندمی جهانی آنفلوآنزای اسپانیایی بوده است که از سه سوی ایران ( کرمانشاه، عشق آباد وبوشهر) نفوذ کرد. چنین به نظر میرسید که روستائیان و چوپانان، بیش از جمعیت شهری، دچار میشدند.طاعون
براساس گزارش تولوزان ( پزشک خصوصی ناصرالدین شاه) و سرپرست شورای ملی
بهداشت که بررسی اختصاصی ای بر روی رخداد طاعون در ایران داشت، این بیماری در دوران
قاجاریه هیچگاه ابعاد اندمیک نداشته است. او تنها از گسترده رخداد 1833-1829 بعنوان یک اپیدمی
سخن میگوید و این رخداد به سواحل دریای خزر و استان خراسان محدود شد. دومین باری که
طاعون در قرن نوزدهم روی داد در سال 1871 بود که همچنان محدود به کردستان ماند.
دوباره در
سال 1877 ،در سواحل دریای خزر و خراسان روی داد. البته اپیدمی هایی که اهمیت محلی نیز داشتند رخ می داد که مهمترین آنها در 1906 در سیستان بود. این بیماری در میان جمعیت نیمه طوایفی که در اطراف دریاچة سیستان زندگی میکردند محدود ماند و به نظر میرسد که این طاعون با کالاهای ( البسة کهنه) وارداتی از هندوستان به اینجا رسیده بود.
تا سال 1910 ،طاعون در بوشهر ناشناخته بود. در آوریل همان سال، بوشهر مورد یورش این
بیماری قرار گرفت و در بهار سال 1911 نیز دچار گسترده رخداد شدیدی شد. طاعون موجب گریز
مردم گردید و این موضوع تأثیرات منفیای بر تجارت گذاشت. در سال 1910 ،66 نفر و در سال
1911 نیز 98 بیمار از طاعون در گذشتند. مجموع فوتهای موارد دیگر 637 مورد در 11-1910 و در فوریة 1912 حدود 40 نفر مقابل 965 فوتی در 10-1909 بود که حدود 25 درصد آنان اطفال بودند.
واکسیناسیون
وقتی دوباره ظهور یافت و موجب مهاجرت وسیع مردم شد. اولیاء امور، مردم را به مایه کوبی برانگیختند و 4000 مورد واکسیناسیون انجام گردید که بر اساس گزارش کنسول بریتانیا، برای آن گروه بسیار مفید واقع شد. این اپیدمی تا ژوئن پا برجا ماند و تعداد مرگ گزارش شده 725 مورد بود، یعنی 75 درصد از 965 مورد فوت شده را بخود اختصاص داد. این میزان 3 درصد از جمعیت شبه جزیرة بوشهر را شامل میشد و این تعداد مرگ و میر موجب ایست داد وستد گردید و 8000 نفر نیز بین فوریه تا ژوئن مهاجرت کردند. از آوریل تا مه، بازار بسته شد و فقط کالاهای ضروری فروخته میشد. نیروی کار، موجود نبود و کشتی ها به سختی کالای خود را تخلیه میکردند. طاعون تا روستاهای واقع در 30 41 مایلی نیز نفوذ کرد.با این وجود، چندین گسترده رخداد طاعون در جاهای دیگری از خلیج فارس روی داد.
تمام موارد طاعون در سواحل خلیج فارس در ربع اول
قرن بیستم روی داد. به احتمال بسیار زیاد، بیماری سهواً از هندوستان وارد شده بود.
که نشان میدهد بیماری اندمیک نبوده آن است که بجز سواحل خزر و بندرهای جنوبی، موش در
ایران پراکندگی نداشت و ناقلینِ غیر انسانی دیگری نیز دیده نمی شد.
طاعون و انگلیس
از آنجا که بیشتر گسترده رخدادهای طاعون در قرن بیستم در مناطقی که مکان عملیات
شرکت نفت ایران انگلیس (APOC (بود روی میداد، سرویس پزشکی این شرکت، اقداماتی مؤثر
برای پیشگیری از این بیماری به انجام رساند. این شرکت از کارمندان خود خواست تا مکانهای
موشهای مرده را شناسایی کنند و همزمان تلاشی مضاعف را برای کشتن موشها (تا آنجا که
امکان پذیر بود) به انجام رساند. مایه کوبی نیز در 1924 آغاز شد و 4553 نفر واکسینه شدند. خانه ها
ضد عفونی شدند و زمانی که مورد جدیدی گزارش میشد، اقدامات بهداشت عمومی شامل ضدعفونی
البسه، جداسازی فرد بیمار، تخریب خانه با غرامت و منع ساخت خانه در همان مکان، انجام میشد.
این شرکت یک سیستم مستراح بهداشتی، آب شرب تمیز، بازرسی منظم منابع غذا و شیر و یک بازار
45 سبزیجات تمیز را احداث کرد. بطور کلی کادر بهداشتی بخوبی تجهیز شده بود.
ادامه دارد
منبع سلامت در دوره قاجار : ویلم فلور
امیر تهرانی
ح.ف